campagne categorie: Warmtetransitie in de wijken

Door Hans van ’t Land, 26 april 2021

Reflectie op een maand leren over de warmtetransitie in wijken

“Wat vind jij eigenlijk van die warmtetransitie in wijken?” Als je mij deze vraag twee jaar geleden stelde, had ik je glazig aangekeken. Net als veel andere Nederlanders was de energietransitie een ver-van-mijn-bed-show, omgeven door maatschappelijke deining en doemdenkerij. Bij OchtendMensen ontdekte ik de charme van dit domein. Met de Energie- & Duurzaamheid-collega’s van OchtendMensen zijn we doorlopend actief op zoek naar meer kennis, omdat we in deze sector impact willen maken. Na onze themamaand over de warmtetransitie in wijken stel ik mezelf de vraag: “Wat vind ik eigenlijk van de warmtetransitie in wijken?”

De opgave van rake participatie

De term participatie valt vaak. Helaas wordt dit concept niet altijd doeltreffend uitgevoerd. In onze themamaand leerde ik van Jeroen Boon en Jeske Zonneveld dat participatie een nieuw leven beschoren is. De warmtetransitie is gebaat bij draagvlak en beweging van onderaf. Dat inspireert me: de actuele transitievraagstukken leggen bloot dat we zonder maatschappelijk fundament niet kunnen bouwen. Een wijk van het aardgas afkoppelen, betekent dat je de ménsen juist aan elkaar moet koppelen. Daar mag je wat mij betreft onconventionele middelen voor gebruiken. Kille wijken krijgen het moeilijk in de warmtetransitie.

Taal: Barrière of brug?

De warmtetransitie is vooral een bont samenwerkingsvraagstuk. Is het niet al te ambitieus? Het gaat om samenwerkende overheden, bedrijven, maatschappelijke organisaties én bewoners. Daar komt bij dat we het graag integraal aanpakken (lees bijvoorbeeld de inbreng van mijn collega’s Laura en Stijn): andere disciplines moeten beslist aanhaken. De verschillende tempi, belangen en inzichten frustreren het transitieproces. Is de tafel niet te vol? Hoe voorkomen we kakafonie en spraakverwarring? In mijn opdrachten realiseer ik me vaak dat doorvragen en luisteren belangrijke vaardigheden zijn. Je gehoord voelen is belangrijker dan gelijk krijgen. Mijn tweede les is dat het gesprek gebaat is bij kwetsbaarheid; daar kan ik zelf mee beginnen. Tot slot realiseerde ik me dat OchtendMensen een ongedachte waarde kunnen bewijzen: als jonge, breed opgeleide mensen zijn we flexibeler en meertaliger dan anderen. Dat ga ik bewuster inzetten!

Versnelling kan niet zonder vertraging

De warmtetransitie is omgeven door een gevoel van urgentie. En terecht. Jos van Dalen vertelde hoe tijdsdruk echter niet alles vloeibaar maakt. Er is veel geleerd, maar we moeten onszelf de tijd gunnen om iets met het geleerde te doen. Pilots, innovaties en proeftuinen zijn projecten van koplopers. Het is niet vanzelfsprekend dat opgedane kennis zich verspreidt, zo bracht mijn collega Oukje in.

Ik zie de warmtetransitie als een trektocht: steeds opnieuw bakkeleien over de volgende tussenstop. Hebben we de juiste bagage, wat zijn de omstandigheden en wie vergezelt ons?

Wil je weten wat voor Energie- en Duurzaamheid-opdrachten OchtendMensen doen, lees dan verder op onze themapagina. En wil je op de hoogte worden gehouden van wat OchtendMensen doet op het gebied van en publiceert over Energie & Duurzaamheid, schrijf je dan hieronder in voor onze nieuwsbrief.

Door Evita Dupker, 26 april 2021

Leren over én van samenwerking

Op allerlei plekken wordt geleerd over de warmtetransitie in wijken. Jos van Dalen, Programmadirecteur Aardgasvrije Wijken, gaf in zijn interview met OchtendMensen-adviseurs Jorik en Stijn al aan dat zijn ‘meest verrassende les’ van het programma behelst dat de betrokkenheid van zoveel verschillende partijen het opstellen van een goede business case erg lastig maakt. Woningcorporaties hebben grote onderhoudsplannen, netbeheerders en warmtebedrijven hebben hun eigen trajecten, en ook de bewoner heeft een eigen investeringsmoment. Hieruit blijkt wel het grote belang van een goede samenwerking.

Daarnaast wordt in de evaluatie van de proeftuinen van aardgasvrije wijken gesproken over de vereiste van een sterke regierol vanuit de gemeente en het ontbreken van voldoende doorzettingsmacht daarbij. In de praktijk komen gemeenten momenteel vooral op basis van goede samenwerking tot uitvoering. Maar hoe wordt er eigenlijk geleerd over samenwerking? Hoe komt het samenwerkingsaspect terug in oplossingen voor de wijkaanpak van de warmtetransitie? En is er voldoende aandacht voor tussentijdse reflectie en het bespreekbaar maken van hoe de samenwerking loopt?

Stapsgewijs naar een gedragen wijkuitvoeringsplan

TwynstraGudde ontwikkelde met hulp van OchtendMensen een procesaanpak waarmee gemeenten in vier stappen toewerken naar een gedragen integraal wijkuitvoeringsplan. Centraal in deze aanpak staat het verbinden van mensen en onderwerpen uit allerlei verschillende werelden. Marleen Sanders, adviseur bij TwynstraGudde: “De crux zit hem op het lokale wijkniveau. Op hoog niveau worden plannen gemaakt, maar in de wijken komt alles samen, verbinden we opgaven en worden de belangen zichtbaar. Hier ontstaat soms ook wrijving en is aandacht voor en regelmatige reflectie op de samenwerking van groot belang om stappen te zetten.”

We leren veel over de warmtetransitie in wijken. Maar hoe komen samenwerkingen hierin terug? TwynstraGudde en OchtendMensen ontwikkelden een procesaanpak. De infographic met deze procesaanpak voor lokaal samenwerken voor de verduurzaming van wijken kun je downloaden.

Samenwerkingsscan

Een belangrijk onderdeel van deze procesaanpak is het monitoren en evalueren van de samenwerking. Dit gebeurt aan de hand van de samenwerkingsscan: een digitaal instrument dat al vele malen met succes is ingezet in onze evaluaties van samenwerkingsverbanden. De scan is gebaseerd op inzichten uit de wetenschap én de praktijk, en meet de scores op de bepalende factoren voor een succesvolle samenwerking. Deze factoren hebben betrekking op de motivatie om samen te werken, de organisatie van de samenwerking, de interactie tijdens de samenwerking en op het resultaat van de samenwerking.

De resultaten van de scan helpen jou en je samenwerkingspartners stil te staan bij wat er goed gaat én bespreekbaar te maken wat er beter kan. Daarnaast geven de resultaten concrete handvatten voor het verbeteren van de samenwerking.

“De evaluatiemethode van TwynstraGudde is krachtig in zijn eenvoud. Op een snelle en efficiënte wijze hebben de betrokken partners hun reactie kunnen geven. Deze is verwerkt in een toegankelijk overzicht dat de basis vormde voor een plenaire evaluatiesessie. De aanpak gaf richting en focus in de evaluatie van een toch heel complex proces,” aldus een projectleider van de Provincie Utrecht.

De samenwerking tussen OchtendMensen en TwynstraGudde

Zowel binnen OchtendMensen als binnen andere adviesgroepen van TwynstraGudde ligt er een grote focus op leren van én door samenwerking. De adviseurs van OchtendMensen leren van de kennis en kunde van adviseurs van TwynstraGudde Dat doen ze niet alleen in het uitgebreide opleidingstraject van OchtendMensen, maar juist ook in opdrachten waarin veelvuldig samengewerkt wordt. Andersom leren adviseurs van TwynstraGudde in deze opdrachten weer van de open blik en verfrissende observaties van OchtendMensen. TwynstraGudde-adviseur Marleen Sanders: “Juist door deze samenwerking kunnen we opdrachtgevers nog beter helpen en optimaal meerwaarde creëren.”

Wil je weten op welke andere manieren de samenwerkingsscan ingezet kan worden, klik dan hier. Wil je weten wat voor Energie- en Duurzaamheid-opdrachten OchtendMensen doen, lees dan verder op onze marktpagina.

‘’Als nieuwe kennis en inzichten worden opgedaan maar niet verspreid, bestaan ze dan wel?’’

Door Oukje van Merle, 26 april 2021

Als nieuwe kennis en inzichten worden opgedaan maar niet verspreid, bestaan ze dan wel? Deze vraag is makkelijk onderuit te halen vanuit een academisch onderzoeksperspectief. Het is daarentegen wel een goede vraag in een praktijk waar vraagstukken in beweging zijn en waar kennis en inzichten in een relatief snel tempo veranderen. Impact valt of staat dan met in hoeverre je goed bent in communicatie en ‘community engagement’. Dat is waar OchtendMensen-adviseur Oukje van Merle aan werkt binnen het Overlegorgaan voor de Fysieke Leefomgeving (OFL). Hiermee draagt zij bij aan de warmtetransitie-opgave in Nederland. Lees je mee met het werk van het OFL?

Participatie bij aardgasvrije wijken

Een voorbeeld van een vraagstuk in beweging is hoe de overheid bewoners het beste kan betrekken bij de overgang naar aardgasvrij wonen. Het OFL is door het PAW, het Programma Aardgasvrije Wijken, gevraagd om met de volgende vraag aan de slag te gaan: “In welke omstandigheden is welk type participatie het meest effectief in het aardgasvrij maken van wijken?’’ Binnen dit traject ‘participatie bij aardgasvrije wijken’ van het OFL worden nieuwe inzichten, signalen en trends opgevangen. Deze signalen worden door het OFL geanalyseerd en doorgegeven aan het speelveld en aan het PAW. Het team waarin Oukje werkt, streeft ernaar om als schakel te functioneren tussen de leefwereld en de formele wereld. Lees hier over hoe zij deze werelden elkaar laten ontmoeten.

Leren via de mensen die het doen: in wijken én in ministeries

Veel van de signalen binnen het traject ‘participatie bij aardasvrije wijken’, komen binnen via een begeleidingsgroep. Dit is een brede groep van ervaringsdeskundigen vanuit samenleving en overheden die het onderwerp bekijken vanuit het perspectief van bewoners en organisaties. Om inzichten uit de leefwereld en de formele wereld op te halen én op de juiste plek te krijgen, werkt Oukje aan ‘community engagement’. Via verschillende vormen – zoals podcasts en verhalenreeksen – worden verschillende perspectieven opgehaald, gedeeld en via verschillende bijeenkomsten en ontmoetingen gedeeld en besproken. Dit werk vraagt om een combinatie van mensenwerk en creativiteit. Van producten maken en strategisch delen. Van denken en doen. Om zo binnen een opgave waarin veel wordt geleerd – een opgave in beweging – de verschillende werelden met eigen taal en cultuur te verbinden. Want als nieuwe kennis en inzichten worden opgedaan, maar niet verspreid, bestaan ze dan wel?

Wil je weten wat voor Energie- en Duurzaamheid-opdrachten OchtendMensen doen, lees dan verder op onze themapagina. En wil je op de hoogte worden gehouden van wat OchtendMensen doet op het gebied van en publiceert over Energie & Duurzaamheid, schrijf je dan hieronder in voor onze nieuwsbrief.

Door Laura Smid en Stijn Grundeman, 20 april 2021

Een wijk verduurzamen is pionierswerk. Op dit moment wordt in Nederland in veel ‘proeftuinen’ geleerd hoe je zo’n transitietraject het beste aanpakt. OchtendMensen Laura Smid en Stijn Grundeman vroegen zich af welke lessen er al zijn geleerd. Zij spraken een aantal betrokkenen uit het veld en destilleerden hieruit drie lessen voor de warmtetransitie die zij graag delen!

Les 1: Breng alle partijen bij elkaar om de knoop te ontwarren

Woningeigenaar, huurder, woningcorporatie, netbeheerder, warmteleverancier en gemeente. Deze grote groep diverse partijen is gezamenlijk aan zet om een gasvrije oplossing voor een wijk ontwerpen. Dat is een complexe puzzel, want – los van het feit dat de partijen verschillende belangen hebben en niet gewend zijn om intensief met elkaar samen te werken – dit proces is doorspekt met wederzijdse afhankelijkheden. Ga je met hoge snelheid van start? Dan is het risico groot dat de trein in een later tracé ontspoort. Neem daarom eerst met elkaar de tijd om de knoop te ontwarren. Wat wil iedereen bereiken? Wat zijn de risico’s? Wat heeft men van elkaar nodig om verder te komen? Breng in kaart welke fasen doorlopen moeten worden en zet duidelijke mijlpalen neer. De tijd en moeite die je hierin steekt, verdien je later terug.

Les 2: Doorloop het proces gezamenlijk

Het vaststellen van het eisenpakket, het afschieten van alternatieven en de invulling van het ontwerp: elke partij moet hier een handtekening onder zetten voordat wordt doorgegaan naar de volgende fase. Het gevaar is dat partijen die sneller willen voor de troepen uit gaan lopen. Gezien de wederzijdse afhankelijkheden moet je in elke fase samen opnieuw de puzzel leggen en een besluit nemen. Gaan partijen toch alvast verder? Dan zit je in een trein waarvan het voorste treinstel gas geeft, terwijl achteraan de rem erop wordt gezet. Soms zullen partijen een pas op de plaats moeten maken als anderen nog niet zo ver zijn. Je komt in dit traject alleen gezamenlijk verder.

Les 3: Wijs een regisseur aan

Hoe zorg je dat het hele proces van verduurzamen van een wijk met betrokkenheid van alle partijen soepel verloopt? De weg naar een gedragen ontwerp is geen lineair project, maar een iteratief proces waar alle partijen samen doorheen moeten. Om niet stuurloos te raken, heb je iemand nodig die het proces begeleidt, monitort en zo nodig vlot trekt door interventies te plegen, bijvoorbeeld door het afremmen van partijen die te snel willen.

Maar welke partij moet deze regisseur leveren? In het Klimaatakkoord is bepaald dat de gemeente het uitvoeringsplan vast stelt en besluit over de alternatieve energie-infrastructuur. Dat maakt de gemeente de logische partij om het initiatief te nemen. Maar zijn zij ook de aangewezen partij om een regisseur uit eigen gelederen te leveren? Dat hangt van de situatie af. Een regisseur die afkomstig is van de gemeentelijke organisatie kan een duurzame connectie leggen met de andere partijen; een goede investering voor de toekomst. Echter, als een traject al van de rails is gelopen of er is in het algemeen weinig vertrouwen in de gemeente als onafhankelijk partij, dan is het wellicht beter om iemand van buiten aan te trekken. Zo’n onafhankelijke regisseur kan de partijen helpen om het proces vlot te trekken. 

We hopen dat deze drie lessen die wij hebben getrokken uit de ervaringen met het aardgasvrij krijgen van wijken ook jou inzicht hebben gegeven in deze ingewikkelde transitieprocessen.

Wil je weten wat voor Energie- en Duurzaamheid-opdrachten OchtendMensen doen, lees dan verder op onze themapagina. En wil je op de hoogte worden gehouden van wat OchtendMensen doet op het gebied van en publiceert over Energie & Duurzaamheid, schrijf je dan hieronder in voor onze nieuwsbrief.

Door Alice Vogel, 20 april 2021

OchtendMensen zijn niet alleen bezig met het verdiepen en verbreden van hun theoretische kennis. Wij leren ook graag in de praktijk. Daarom zijn wij het fenomeen ‘Ontbijtpraktijken’ gestart! Hierbij nodigen wij professionals uit om hun kennis en ervaring met ons te delen. Wat komen professionals tegen in hun vraagstukken? En welke rollen pakken zij op? Wat zijn hun nieuwe inzichten?

Wie is en wat doet Jeske Zonneveld, transitiemaker bij Squarewise

Tijdens de themamaand ‘Warmtetransitie in Wijken’, waarin wij leren over de warmtetransitie, staat uiteraard ook onze Ontbijtpraktijk in het teken van dit thema. Te gast was Jeske Zonneveld, die als transitiemaker bij sociale onderneming Squarewise onder andere werkt in het veld van de warmtetransitie . Met ‘haar poten in de klei’ deelt Jeske graag haar ervaringen met ons, en haar enthousiasme werkt inspirerend. OchtendMensen-adviseur Alice Vogel vertelt over de belangrijkste inzichten die het gesprek met Jeske haar opleverde.

Koplopersaanpak: Met vertrouwen en kwetsbaarheid naar volwassen innovaties

Allereerst neemt Jeske ons mee in haar aanpak om met 19 Utrechtse corporaties samen te werken aan betaalbare verduurzaming voor huurders. Geïnspireerd door de Donut Economie van Kate Raworth is gezocht naar een manier om betaalbare woningen te kunnen behouden binnen de grenzen van de planeet. Bij het innoveren heeft elke corporatie hierbij zijn eigen kracht: als koploper, volger of peloton. Waar de koploper experimenteert, zorgt de volger voor het volwassen worden van innovaties, en ontstaat voor het peloton een nieuwe norm. Welke rol de corporaties op verschillende thema’s vervullen, bepalen ze zelf. Dat dwingt alvast om na te denken over verduurzaming.

Wat blijft hangen is Jeskes’ oproep tot kwetsbaarheid en vertrouwen bij het werken met een aanpak van koplopers, volgers en peloton. Als de koplopers de volgers niet willen laten zien wat er mis is gegaan, kunnen de volgers niet van gemaakte fouten leren. En als de volgers de koplopers niet vertrouwen in het delen van kennis, gaan zij alsnog het wiel zelf uitvinden. Alleen als koplopers, volgers en peloton in vertrouwen samenwerken, krijgen duurzame innovaties de kans om zo snel mogelijk volwassen te worden. Een tip die Jeske geeft om een open sfeer voor kwetsbaarheid neer te zetten als projectleider of programmamanager, is dat kwetsbaarheid ontstaat als je het zelf ook geeft. Een paar ‘briljante mislukkingen’ in de achterzak kunnen tijdens het werken aan de warmtetransitie dus zeker geen kwaad.

Succesvolle participatie: Burgerfora en het lef om open vragen te stellen

Ook neemt Jeske ons mee in haar ervaringen in Noord-Brabant, waar zij voor de provincie werkt aan het opzetten van een helder proces rondom de warmtetransitie voor gemeenten. Doel daarbij is om het werk niet over te nemen van gemeenten, maar hen juist te helpen en verleiden om het zelf te gaan doen. Dan ontstaat de expertise bij gemeenten die nodig is om de warmtetransitie tot een succes te maken.
Jeske ziet een grote kans in het opzetten van burgerfora, waarbij geloot wordt met welke inwoners het gesprek wordt gevoerd over de vraag ‘Wat moeten we doen in de warmtetransitie?’ Op deze manier krijgen gemeenten niet alleen de ‘usual suspects’ aan tafel. Dat moet het doel zijn van participatie: zorgen dat ook andere perspectieven worden gehoord.

“Door open vragen te stellen aan burgers, krijg je andere perspectieven en inzichten boven tafel. Én neem je inwoners serieus.”

De grootste les om andere perspectieven boven tafel te krijgen?: Heb het lef om open vragen te stellen aan burgers. Leg ze niet voor of ze (bijvoorbeeld) zon of wind willen, maar durf breder te vragen dan dat. Juist dan krijg je verrassende nieuwe inzichten én neem je inwoners serieus. Dat doet ons denken aan het gesprek dat we eerder deze maand voerden met Jeroen Boon van het Programma Aardgasvrije Wijken, die ook pleit voor eigenaarschap en medezeggenschap voor bewoners in de warmtetransitie. Zo vallen bij ons de puzzelstukjes tijdens deze themamaand Warmtetransitie in Wijken langzaam op hun plek.

Warmtetransitie integraal benaderen met andere verduurzaamingsopgaven

Tot slot vertelt Jeske ons dat haar wens is dat we de warmtetransitie over vijf jaar steeds meer integraal benaderen met andere verduurzamingsopgaven. Ze wil staan voor rigoreuze duurzaamheid; liever gisteren dan vandaag. Ook lokt ze ons uit om onze eigen dromen voor de toekomst te schetsen: waar zetten OchtendMensen graag hun handen en tanden in? Daar hebben wij veel ideeën bij! Blijf ons volgen, dan kom je ze te weten.

Wil je weten wat voor Energie- en Duurzaamheid-opdrachten OchtendMensen doen, lees dan verder op onze themapagina. En wil je op de hoogte worden gehouden van wat OchtendMensen doet op het gebied van en publiceert over Energie & Duurzaamheid, schrijf je dan hieronder in voor onze nieuwsbrief.

Door Alexandra Kist en Isis Weekenborg, 14 april 2021

Interview met Sander van Voorn, programmamanager Groene en Gezonde Stad bij de gemeente Almere, over de keuze voor een adviseur van OchtendMensen.

Programma Groene en Gezonde Stad Gemeente Almere

Net als in iedere gemeente speelt de energietransitie ook een rol in de gemeente Almere. Er wordt hard gewerkt aan een warmtetransitievisie, er lopen onderzoeken naar aquathermie en ultradiepe geothermie als energiebronnen en er wordt gewerkt aan hoe zon op daken benut kan worden voor warmtenetten.

Adviseur Isis Weekenborg heeft vanuit OchtendMensen een jaar bij de gemeente Almere gewerkt binnen het programma Groene en Gezonde Stad. OchtendMensen-adviseur Alexandra Kist interviewde Isis en haar programmamanager (tevens opdrachtgever) Sander van Voorn over de samenwerking tussen hen.

Sander geeft met zijn programma Groene en Gezonde Stad uitvoering aan de duurzaamheidsagenda die Almere begin 2020 heeft opgesteld. Dit doen zij door middel van drie transities en zes interventies. Denk hierbij naast de warmtetransitie in wijken ook bijvoorbeeld aan klimaatadaptatie, ecologie en duurzame mobiliteit.

Welke rollen heeft OchtendMensen-adviseur Isis vervuld bij de gemeente Almere?

Sander: “Isis ondersteunt mij in het proces van invulling van de duurzaamheidsagenda. Dat doet ze in twee rollen.

In de ene rol stimuleert Isis duurzaam gedrag onder bewoners en houdt ze zich bezig met coalitievorming en business development op verschillende duurzame thema’s binnen het bedrijfsleven in Almere. Met deze twee pijlers willen wij als gemeente initiatieven vanuit bedrijven, maatschappelijke organisaties en inwoners ondersteunen, aanjagen en stimuleren. Het zou natuurlijk heel goed zijn voor het bereiken van onze CO2-doelstellingen als bewoners en ondernemingen zelf ook eigenaarschap voelen voor de duurzame uitdagingen in de stad.

De andere rol die Isis vervult, is die van programmasecretaris; een functie die ik vaak omschrijf als de ‘backbone’ van het gehele programma.”

Waarom heb je een adviseur van OchtendMensen ingeschakeld?

Sander: “Het programma Groene en Gezonde Stad was net in bedrijf toen de programmasecretaris waar ik nauw mee samenwerkte een andere baan vond. Ik zat omhoog. Het gloednieuwe programma bevond zich in een turbulente fase, in de positieve zin. De functie van programmasecretaris is een ontzettend belangrijke rol. Hij of zij houdt onder meer agenda’s bij, schrijft verslagen en verantwoordingen, organiseert bijeenkomsten en maakt begrotingen. Zelf ben ik de hele dag druk en heb ik geen tijd voor deze taken. Omdat we destijds nog niet wisten of er voor meerdere jaren budget was, was het voor mij van belang om op korte termijn in te huren. De inzet van een externe adviseur van OchtendMensen is eenvoudig te regelen en het contract is snel rond.”

Isis: “Wat de rol van programmasecretaris extra leuk maakt, is dat – naast de door Sander omschreven taken – er ook veel ruimte is voor het oppakken van andere inhoudelijke projecten. Zo heb ik een werkgroep opgericht om in Almere uitvoering te gaan geven aan een aantal specifieke Sustainable Development Goals (SDG’s).”

Zou je de inzet van een adviseur van OchtendMensen aanraden?

Sander: “Absoluut! Bij OchtendMensen werken jonge talenten die over de juiste competenties beschikken om je team te versterken. Voordat Isis bij de gemeente Almere kwam werken, heb ik samengewerkt met Alice: een andere adviseur van OchtendMensen. Ik was verbaasd hoe snel Alice en Isis zich taken eigen maakten. Na anderhalve dag pakten zij al zaken op, waarvan ik had ik gedacht dat zij dit na anderhalve maand pas zouden doen. Toen de functie van Isis vrij kwam, was ik op zoek naar iemand die concreet een project kon trekken. Ik vertrouwde haar de verantwoordelijkheid toe om dit te doen.”

Isis: “Die verantwoordelijkheid heeft mij veel vertrouwen gegeven in mijn handelen, waardoor ik me extra gesterkt voelde om projecten tot een goed einde te brengen!”

Welke kwaliteiten van de OchtendMensen-adviseurs zijn waardevol geweest?

Sander: “Beide dames zijn pro-actief; dat is heel prettig. Ik ben druk bezig in de waan van de dag. In dat spanningsveld is het fijn als iemand met je meedenkt. Ook zijn de OchtendMensen-adviseurs professioneel: er wordt kwaliteit geleverd. Isis en Alice zijn allebei enthousiaste intelligente jonge mensen die het werk serieus nemen. Ik omschrijf het ook wel eens als zakelijk met een glimlach. Deze professionaliteit is heel belangrijk, want dat straalt af op het project. Er wordt snel geschakeld en de adviseurs durven verantwoordelijkheid te nemen.”

Wanneer heeft een OchtendMensen-adviseur jou verrast in de opdracht?

Sander: “Isis heeft een belangrijke bijeenkomst georganiseerd in een hybride situatie, waar ook de burgemeester en wethouders aan deelnamen. Zij nam hierin het voortouw en zorgde voor een programmatische aanpak waarbij ze alle betrokkenen goed wist mee te nemen. Met veel energie en daadkracht heeft Isis deze operatie bewerkstelligd.”

Wil je weten wat voor Energie- en Duurzaamheid-opdrachten OchtendMensen doen, lees dan verder op onze themapagina. En wil je op de hoogte worden gehouden van wat OchtendMensen doet op het gebied van en publiceert over Energie & Duurzaamheid, schrijf je dan hieronder in voor onze nieuwsbrief.

Ruben van de Belt was van 2017 tot en met 2020 werkzaam als adviseur bij OchtendMensen. In juli 2019 schreef hij het artikel ‘De energietransitie als ruimtelijk vraagstuk’ voor Stadswerk magazine. Met toestemming van Ruben en Stadswerk magazine brengen we dit artikel opnieuw onder de aandacht, omdat de lessen van Ruben nog steeds actueel zijn in de warmtetransitie in wijken.

Bij initiatieven rond de energietransitie zijn vaak veel partijen en belangen in het geding die niet vanzelf op elkaar aansluiten. Hoe leid je dat in goede banen? De methode Strategisch Omgevingsmanagement geeft diverse handvatten en tips. OchtendMensen en Twynstra Gudde passen deze methode toe om in complexe projecten en vraagstukken
goed om te gaan met de omgeving. Daarmee wordt de kans groter dat oplossingen stand houden en dat besluitvorming breed gedragen is.

We zaten in een zaaltje met een heleboel verschillende kaarten op tafel. Het doel was om input op te halen over hoe in de omgevingsvisie over het ‘buitengebied’ gedacht zou worden. Aan mijn tafeltje ging het vrijwel meteen over de energietransitie. Daarbij was van eensgezindheid weinig sprake: de agrariër tekende zonder problemen enkele windturbines op de kaart maar gruwelt van zonneparken, want ‘dat is toch zonde van die mooie landbouwgrond’. Zijn buurman, voorzitter van de dorpsvereniging, was bang dat teveel windturbines het eeuwenoude aangezicht van het gebied zouden veranderen. Daarnaast is het voor omwonenden veel makkelijker om in zonneparken te investeren waar ook de leefbaarheid van het dorp van zou profiteren.
Gaat het dan enkel om de overbekende voorbeelden van zon en wind waar de energietransitie haar ruimtelijke impact laat zien? De vraag stellen, is hem beantwoorden: de vraag naar ruimte speelt zelfs zozeer dat volgens een energiegoeroe als Vaclav Smil de ‘energiedichtheid’ van bronnen, opslag en transport het belangrijkste criterium is om beleidskeuzes te maken. Zo ook in de ondergrond en op straatniveau.

Ruimteclaims

Dit zal ook duidelijk worden als de schop in de grond gaat in alle wijken die van het aardgas afgekoppeld gaan worden. Warmtenetten vragen met hun toeleverende retourleidingen veel meer ruimte dan conventionele aardgasnetten. De toename van zonnepanelen op daken en de capaciteit van het laagspanningsnet zorgen bovendien voor meer transformatorhuisjes in de wijk en op buurt- of huisniveau voor de aanleg van batterijen. Of denk aan het aanleggen van gesloten WKO-systemen (warmte-koudeopslag) waarbij interferentiekaarten ervoor moeten zorgen dat de WKO van de ene woning geen effect heeft op die van de buren. Elke techniek heeft zo zijn eigen ruimteclaims door de fysieke afmetingen en zonering.

De beroemde schrijver Mark Twain heeft het naar verluid al gezegd: ‘Koop land, dat maken ze tegenwoordig niet meer’. Grond en ruimte zijn schaars. De grote vraag is dan ook: hoe kom je verder met dit ruimtelijke vraagstuk? Zonder uitputtend te zijn, en natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan, volgen hierna drie tips die helpen in het zoeken naar de volgende stap.

Tip 1: Gezamenlijk op zoek naar feiten

Overeenstemming ontstaat niet zomaar, daar moet je samen aan werken. Een grote bron van discussies heeft vaak te maken met de feitelijke situatie. Bij verschillende betrokkenen zijn verschillende kaarten, gegevens en data in omloop. Maar ook verschillende ervaringen met en herinneringen aan het gebied. Bewoners die er al decennia wonen, hebben al veel werkzaamheden meegemaakt: zowel wat er gebeurde als de manier waarop. Grondroerders hebben kaarten van de leefomgeving van inwoners die de inwoners vaak nog nooit gezien hebben.
De eerste stap om er samen uit te komen, is om al deze gegevens en kennis op tafel te leggen, te vergelijken en tegenstrijdigheden op te lossen. Pas als iedereen hetzelfde feitelijke vloertje heeft, kan je het over de toekomst gaan hebben.

Tip 2: Van standpunt naar belang

Zodra het gesprek over die toekomst begint, worden er vaak eerst standpunten uitgewisseld: ‘Ik ben tegen zus,’ of: ‘Ik ben voor zo’. Vaak emotioneel geladen en in ieder geval al langer overpeinsd. Dat vraagt om een onafhankelijk gespreksleider die helpt te zoeken naar het verdiepen van die standpunten. Waarom vind je dat? Wat maakt dat je dat vindt? Vaak kom je dan terecht bij wat die persoon of organisatie echt belangrijk vindt in het proces. Dat biedt vaak veel meer aanknopingspunten voor een succesvol vervolg, dan het blijven hangen in standpunten. Zo kan een standpunt tegen een extra transformatorhuisje omvormen naar het belang dat groen – en dan met name bomen en speelgelegenheid – ten minste behouden blijft in de wijk, zodat deze ook kindvriendelijk blijft.

Tip 3: De energietransitie moet geen ‘space race’ worden

Als de belangen van alle betrokkenen helder zijn – of het nou om grote organisaties, zoals de grondroerende partijen, of buurtbewoners gaat -, is het de kunst om te zien waar die mogelijk botsen. In de stap van standpunt naar belang zal een deel zich oplossen. Maar omdat grond en ruimte schaars zijn, zullen er conflicterende belangen blijven. De kunst is dan vooral om er geen ‘space race’ van te maken; geen wedstrijdje armpje drukken. Want de energietransitie is niet in één dag geregeld. En ook bij andere kwesties zullen de betrokkenen elkaar nog tegenkomen. Al was het maar bij de buurtbarbecue of bij een vergelijkbaar project in een andere gemeente. Er is altijd een volgende keer. Het is veel kansrijker om te zien hoe de taart groter gemaakt kan worden. Samen te zoeken naar welke creatieve en out-of-the-box-opties er zijn om toch tegemoet te komen aan de belangen. Of dat in ieder geval zoveel mogelijk te doen.

Door Laura Smid, 12 april 2021

Afbouwen afhankelijkheid van aardgas

In Nederland staan we voor de opgave om onze afhankelijkheid van aardgas zo snel mogelijk af te bouwen. Deze transitie bestaat uit twee sporen.

Het eerste spoor richt zich op bestaande bouw afkoppelen van aardgas. De regie hiervoor ligt grotendeels bij gemeenten. In de Transitievisie Warmte beschrijven gemeenten hoe zij hun gebouwde omgeving wijkgericht van het aardgas af koppelen.

Het tweede spoor richt zich op het energieneutraal bouwen van nieuwbouwwoningen, uiteraard aardgasvrij. Dit houdt in: nieuwe woningen goed isoleren, slim ontwerpen en aansluiten op alternatieve vormen van energie- en warmtevoorzieningen. Verder kan nieuwbouw de warmtetransitie in de bestaande stad versnellen. Door energieleverend te bouwen, kan nieuwbouw bestaande wijken voorzien van duurzame energie. Op deze manier biedt duurzame nieuwbouw kansen voor de warmtetransitie. Warmtebedrijven, corporaties, gemeenten, netbeheerders, ontwikkelaars en bouwbedrijven staan samen aan het roer om dit te realiseren.

Warmtetransitie in de Amersfoortse woningbouw

Net als in de rest van de Randstad is de Amersfoortse woningmarkt oververhit. Om tegemoet te komen aan de vraag bouwt de regio Amersfoort 1.000 woningen per jaar. De gemeente zet hierbij slim in op duurzame nieuwbouw.

Energieneutraal bouwen, en hiermee aardgasvrij bouwen, is niet de enige duurzame opgave. Klimaatadaptatie, circulariteit en duurzame mobiliteit zijn eveneens belangrijke uitdagingen om onze gebouwde omgeving toekomstbestendig te maken. Echter, deze verschillende thema’s kunnen met elkaar conflicteren en hiermee vertragend werken. Zo hebben we groene daken nodig voor biodiversiteit, waterafvoer en verkoeling, maar daken zijn ook gunstig voor zonnepanelen. In plaats van de verschillende ambities te stapelen, moeten we deze ambities integraal afwegen. De uitdagingen die komen kijken bij het verduurzamen van onze gebouwde omgeving vragen om een nieuwe manier van gebiedsontwikkeling.

Integrale aanpak duurzame gebiedsontwikkeling

Amersfoort is met haar integrale aanpak vooruitstrevend. Samen met collega Marleen Sanders van TwynstraGudde onderzoekt OchtendMensen-adviseur Laura Smid hoe integraal werken georganiseerd kan worden, en hoe dit de gemeente verder brengt. Integraliteit wordt gewaarborgd door alle ambities op tafel te leggen, tegenstrijdigheden te bespreken, af te wegen en gezamenlijk keuzes te maken. Dit is een tijdrovend en complex proces, waarbij veel verwacht wordt van de duurzaamheidsadviseur, projectmanager en andere stakeholders. Door in gesprek te gaan met projectleiders, adviseurs, ontwikkelaars en andere experts onderzoeken Marleen en Laura hoe de verschillende ambities afgewogen kunnen worden en welke lessen hieruit zijn te trekken. Verschillende tools kunnen hierbij helpen. Welke tool het beste past, hangt af van de projectgrootte, het gebied, de grondeigenaar en de ervaring van de ontwikkelaar.

Duurzaamheid vroegtijdig integreren in werkprocessen

Al vroeg in de ontwikkelfase van een gebied zoekt de gemeente Amersfoort samenwerking met marktpartijen en wordt zoveel mogelijk gezamenlijk opgetrokken in het ontwikkelproces. Na aankoop van grond door de ontwikkelaar meldt deze partij zich bij de gemeente met een bouwplan. Dit bouwplan komt binnen bij het projectbureau van de gemeente Amersfoort. Direct worden de adviseurs Duurzame Nieuwbouw vanuit het programma Duurzame Stad betrokken. Een belangrijke les is dat duurzaamheid zo vroeg mogelijk in het proces een rol moet krijgen. Om deze reden vragen de adviseurs Duurzaamheid aan grondeigenaren om een duurzaamheidsvisie. In deze visie komen allerlei onderwerpen aan bod, zoals een visie op het energieconcept, natuur inclusief bouwen en circulariteit. Hierdoor wordt aan de voorkant nagedacht over de kansen en uitdagingen per duurzaamheidspijler van de gemeente Amersfoort. Later in het proces wordt gevraagd om deze visie te concretiseren in een duurzaamheidsplan. Wanneer duurzaamheid pas later in het project aan bod komt, kost dit vaak meer geld en zijn aanpassingen tijdrovend. Hoe eerder wordt nagedacht over duurzaamheid, hoe slimmer, makkelijker, goedkoper en beter het eindresultaat. Toch zijn we er nog niet. Integraal werken is voor veel gemeenten lastig en dit gaat gepaard met vallen en opstaan. Het is mooi om te zien dat in de gemeente Amersfoort serieuze stappen worden gezet om dit te bewerkstelligen.

OchtendMensen-adviseur Laura Smid als adviseur Duurzaamheid bij de gemeente Amersfoort

In haar opdracht als adviseur Duurzaamheid bij de gemeente Amersfoort voert Laura veel gesprekken met stakeholders. Door dit te analyseren worden nieuwe werkafspraken gemaakt. Op deze manier zorgt zij ervoor dat duurzaamheid geborgd wordt in gebiedsontwikkeling. Benieuwd wat Laura nog meer doet binnen de gemeente Amersfoort? Lees hier meer over haar opdracht.

Wil je weten wat voor Energie- en Duurzaamheid-opdrachten OchtendMensen doen, lees dan verder op onze themapagina. En wil je op de hoogte worden gehouden van wat OchtendMensen doet op het gebied van en publiceert over Energie & Duurzaamheid, schrijf je dan hieronder in voor onze nieuwsbrief.